स्क्रूपाइन (Screwpine) झाड
वैज्ञानिक नाव: Pandanus tectorius
इतर मराठी नावे: हल, केवडा, पांडन, सुगंधी पाणदन

स्क्रूपाइन (Screwpine) हे एक उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय प्रदेशांमध्ये आढळणारे एक विशेष झाड आहे. या झाडाच्या पानांचा वळणदार आकार, त्याच्या विशिष्ट वास आणि औषधी उपयोगांसाठी हे प्रसिद्ध आहे. या झाडाचे पाणी, पानं, फुले आणि तंतु लोकसंस्कृतीत आणि पारंपारिक औषधामध्ये विविध उपयोगांसाठी वापरले जातात. त्याला "हल" किंवा "केवडा" असेही म्हणतात आणि हे काही ठिकाणी आपल्या भव्य वासासाठी ओळखले जाते.

1. झाडाची ओळख आणि वैशिष्ट्ये (Identification and Features)

स्क्रूपाइन झाड (Pandanus tectorius) हे एक सदाहरित, उंच वाढणारे झाड आहे, ज्याचे पंखासारखे आणि लांबट पानं वळून एका विशिष्ट प्रकारच्या स्वरुपात वाढतात. या झाडाच्या पानांची रचना अशी असते की ती वळून एक "स्क्रू" सारखी दिसते. या झाडाच्या पानांमध्ये तीव्र वास असतो जो झाडाच्या फुलांच्या सुगंधासारखा असतो.

स्क्रूपाइन झाड साधारणतः १० ते १५ फूट (३–५ मीटर) उंचीपर्यंत वाढते. या झाडाचे फुलं छोटे, पांढरे रंगाचे किंवा पिवळट रंगाचे असतात आणि पानांमध्ये चांगला गंध असतो. झाडाला फळे येतात जी लाल रंगाची असतात, पण ती सामान्यतः खाण्यायोग्य नसतात.

2. सुगंधी उपयोग (Fragrance and Aroma)

सर्वात प्रसिद्ध असलेला उपयोग म्हणजे स्क्रूपाइनच्या पानांमधून निघणारा सुगंध. या झाडाच्या पानांपासून सुगंधी तेल मिळवले जाते ज्याचा उपयोग वेगवेगळ्या परिषदा, उपाहारगृहांत आणि पूजा विधीमध्ये होतो. याच्या सुगंधी तेलाचे वास अत्यंत मोहक असतात आणि ते अनेक प्रकारच्या सुगंधी पदार्थांमध्ये वापरले जाते. "केवडा" किंवा "हल" ह्या नावाने या झाडाची ओळख आहे, जे विशेषत: भारतीय समाजामध्ये लोकप्रिय आहे.

3. औषधी गुणधर्म (Medicinal Properties)

स्क्रूपाइनच्या विविध भागांचा उपयोग औषध तयार करण्यासाठी केला जातो. त्याच्या पानांमध्ये आणि बियाण्यांमध्ये औषधी गुणधर्म आहेत. पारंपारिक आयुर्वेदिक उपचारांमध्ये स्क्रूपाइनच्या पानांचा उपयोग पचनसंस्थेसाठी, पचन विकार दूर करण्यासाठी आणि तोंडाच्या गोळ्या म्हणून देखील केला जातो. याचे पाणी आणि पानांचा अर्क विविध त्वचा विकारांवर उपयुक्त असतो, तसेच शरीरातील जळजळ कमी करण्यासाठी देखील वापरले जाते.

पण, पांडनची पानं आणि फुले सुद्धा काही खास बीजाणुशास्त्र उपचारात वापरली जातात. एकेकाळी त्याचा उपयोग व्रणांवर औषधी म्हणून आणि अंगावरचे दंश कमी करण्यासाठी होई.

4. पर्यावरणीय महत्त्व (Ecological Importance)

स्क्रूपाइन झाड उष्णकटिबंधीय प्रदेशातील तटांवर, समुद्रकिनार्यांवर आणि दलदलीच्या परिसरात प्रामुख्याने आढळते. हे झाड पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी महत्त्वपूर्ण असते, कारण ते वाऱ्याचा प्रतिकार करू शकते आणि मातीचे अपक्षय रोखण्यास मदत करू शकते. त्याची मुळं पृथ्वीच्या पृष्ठभागाखाली मजले आणि दलदलीच्या मातीला स्थिर करतात, ज्यामुळे स्थानिक इकोसिस्टमला सुरक्षित ठेवण्यास मदत होते.

5. खाद्य उपयोग (Culinary Uses)

स्क्रूपाइनचे पानांचे औद्योगिक उपयोगाच्या व्यतिरिक्त काही भाग खाद्यपदार्थांमध्ये देखील वापरले जातात. याच्या पाण्याने किंवा पानांपासून एक प्रकारचा स्वाद तयार केला जातो जो स्थानिक पदार्थांसोबत पूरक असतो. याची लहान फुले, विशेषत: दक्षिण आशियातील काही भागात, पिळवण किंवा खाद्यपदार्थांसाठी वापरली जातात.

6. लागवडीसाठी टिप्स (Planting Tips)

स्क्रूपाइन खूप सोप्या पद्धतीने लावता येते. त्याला साजेश्या उष्ण आणि समशीतोष्ण वातावरणाची आवश्यकता आहे. हे झाड सूर्यमालेत चांगले वाढते, परंतु पाणी साचणारे आणि हवामान तंतोतंत योग्य असलेली माती आवश्यक आहे. याच्या वेलींना जास्त जागा लागते आणि त्या आसपास बारीक हिरवळीच्या घेराबंदीची आवश्यकता असते. जलद वाढ आणि परिपूर्ण आकार मिळवण्यासाठी त्याला दररोज थोडं पाणी देणे आवश्यक आहे, परंतु जास्त पाणी दिल्यास मुळांना इजा होऊ शकते.