वैज्ञानिक नाव: Vinca major किंवा Catharanthus roseus
इतर मराठी नावे: पेरिविंकल, गंधराज, पेरिविंकल फ्लॉवर

गंधराज किंवा पेरिविंकल (Vinca major) एक आकर्षक आणि सुसंस्कृत बागायती झाड आहे. याचे फुलं पिनव्हील आकारात आणि गुळगुळीत हिरव्या पानांसोबत एक सुंदर दृष्य निर्माण करतात. या फुलांचा रंग पांढरा, गुलाबी, लाल, आणि पिवळा असतो. याचे झाड भारतासह अनेक उष्णकटिबंधीय आणि समशीतोष्ण प्रदेशांत दिसते.

गंधराज फुलांचा उपयोग घराच्या सजावटीत, तसेच आयुर्वेदात पारंपारिक औषधांमध्येही केला जातो. याचे छोटे आणि आकर्षक फुलं बागेसाठी किंवा घरासाठी एक आकर्षण असतात, कारण त्यात विविध रंग आणि आकाराची विविधता असते. याच्या झाडांचा आकार छोटा, पण अत्यंत मजबूत आणि कमी देखभालीसाठी आदर्श असतो.

1. झाडाची ओळख आणि वैशिष्ट्ये (Identification and Features)

गंधराज झाड लहान व सरळ वाढणारं झाड असते. याचे पाणीदार, मऊ, आणि गुळगुळीत हिरव्या रंगाचे पान दिसतात. याच्या फुलांचा आकार पिनव्हीलसारखा असतो आणि ते एका आकर्षक गुच्छात येतात. या फुलांचा रंग सामान्यतः पांढरट, गुलाबी, लाल किंवा पिवळा असतो. फुलांमध्ये सौम्य सुगंध असतो, जो घराच्या वातावरणाला ताजेतवाणं बनवतो.

2. लागवडीसाठी टिप्स (Planting Tips)

गंधराज झाड उष्ण आणि समशीतोष्ण हवामानात चांगले वाढते. हे झाड सूर्यप्रकाशाची आवश्यकता असते, परंतु ते हलक्या अंधारात देखील चांगले वाढू शकते. मातीचे निचरण चांगले असावे, त्यामुळे ओलावा साचू नये. गंधराजाला जास्त पाणी आणि थंड वातावरण आवडत नाही, त्यामुळे ओलसर माती आणि मध्यम पाणी देणे चांगले.

हे झाड फुलांचा पिवळा, लाल, गुलाबी रंग घ्यायला लागते, यामुळे ते अत्यंत आकर्षक बनते. साधारणतः वाऱ्यामुळे ते एकाच स्थानावर वाढते आणि कुठेही पसरते नाही.

3. औषधी गुणधर्म (Medicinal Properties)

गंधराज किंवा पेरिविंकल मध्ये अनेक औषधी गुणधर्म आहेत. याचे पिकलेल्या पानांपासून औषध तयार केले जातात, ज्यामुळे रक्तदाब नियंत्रित करणे, कर्करोग उपचार, तसेच सर्दी, कफ यावर उपयुक्त ठरतो. याच्या वनस्पतीपासून तयार केलेली औषधे आयुर्वेदात उपयोगी आहेत, विशेषत: हृदयाची देखभाल करण्यासाठी आणि शरीरातील सूजन कमी करण्यासाठी.

पेरिविंकलचा उपयोग किमान आयुर्वेदिक उपचारांमध्ये शारीरिक उर्जा वाढवण्यासाठी आणि पचन तंत्राचा सुधारणेसाठीही केला जातो. तथापि, याचे जास्त प्रमाणात सेवन टाळावे कारण त्यात जास्त विषारी घटक असू शकतात.

4. सजावट आणि घरातील उपयोग (Decorative and Indoor Use)

गंधराज झाडाच्या आकर्षक फुलांचा उपयोग घराच्या सजावटीत आणि बागकामात केला जातो. याचे छोटे आणि रंगीत फुलं वासंमध्ये, बागांमध्ये, किंवा गेटपासून सजवण्यासाठी वापरले जातात. याचे आकर्षक लहान आकार आणि सुंदर रंग कोणत्याही स्थानाला अधिक आकर्षक बनवतात. याचे गुळगुळीत हिरवे पान आणि रंगीबेरंगी फुलं घरातील वातावरण ताजेतवाणं करण्यास मदत करतात.

5. देखभाल आणि संगोपन (Care and Maintenance)

गंधराज झाडाची देखभाल साधी आहे. ते थोड्या प्रमाणात पाणी घालणं आणि कमीत कमी वेळेवर मुळाच्या झाडांमध्ये पाणी जास्त न साचवता ठेवणं महत्त्वाचे आहे. याचे झाड सूर्यप्रकाशाच्या मध्यम प्रमाणात चांगले वाढते. झाडाच्या फुलांचे आकार आणि रंग विविधतेत असतात, त्यामुळे त्याच्या छाटणीचे महत्त्व आहे, जेणेकरून त्याच्या वृद्ध आणि जास्त शाखा काढता येतील.

Pinwheel-shaped Flowers Glossy Green Plant (Vinca major / Catharanthus roseus)
Scientific Name: Vinca major or Catharanthus roseus
Common Name: Periwinkle, Madagascar Periwinkle
Marathi Name: गंधराज, पेरिविंकल

The Periwinkle (Vinca major or Catharanthus roseus) is a small, perennial plant native to Madagascar and the tropical regions of the world. Known for its attractive pinwheel-shaped flowers, the plant is popular for both decorative and medicinal uses. The plant’s glossy green leaves and colorful flowers make it a favorite in gardens, landscapes, and homes.

1. Identification and Features

Periwinkle is a small, spreading plant with glossy green, smooth leaves. The plant produces beautiful pinwheel-shaped flowers that can range in color from white, pink, to purple, and even red. These flowers are grouped into clusters and typically have a soft fragrance that adds to their charm. The flowers have five petals that form a pinwheel shape, making them visually striking.

The plant has a trailing or spreading habit, making it ideal for ground cover, hanging baskets, or pots. The glossy green foliage adds to the visual appeal, making it a versatile ornamental plant.

2. Planting Tips

Periwinkle thrives in warm, tropical climates and is adaptable to a variety of soil types, although it prefers well-drained soil. It can grow in full sun to partial shade, but to encourage abundant blooming, it should be placed in a location where it receives at least 4-6 hours of indirect sunlight each day.

The plant is fairly drought-tolerant but prefers moderate watering. Over-watering should be avoided, as it can cause root rot. It can be propagated from seeds or cuttings and is often used as a ground cover or as part of hanging baskets.

3. Medicinal Properties

The Catharanthus roseus (Periwinkle) has been used for medicinal purposes for centuries. It contains compounds such as vincristine and vinblastine, which are known for their anti-cancer properties. These compounds are used in the treatment of leukemia and other cancers. Additionally, parts of the plant have been used traditionally to treat diabetes, hypertension, and infections.

However, the plant contains toxic compounds, so it should be used with caution under professional guidance, especially in larger quantities. Its medicinal properties are most effective in controlled doses in modern pharmaceutical practices.

4. Decorative Uses

Due to its vibrant flowers and attractive foliage, Periwinkle is used as an ornamental plant in gardens and homes. Its spreading habit makes it an excellent ground cover for shady or sunny areas. It can be grown in hanging baskets, containers, or as part of a mixed garden border.

The colorful blooms of the Periwinkle brighten up gardens and interior spaces, making it a popular choice for home décor and landscaping. The plant is also commonly used in decorative arrangements and bouquets due to its long-lasting flowers.

5. Care and Maintenance

Periwinkle is a low-maintenance plant that is easy to care for. It requires moderate watering and can tolerate some drought once established. Regular pruning helps keep the plant tidy and promotes new growth and flowering. It is resistant to most pests and diseases but may require occasional attention to prevent fungal infections in damp conditions.

The Periwinkle (Vinca major / Catharanthus roseus) is a versatile plant, cherished for its beautiful flowers and glossy green leaves. Whether for decorative purposes or medicinal use, it remains a popular choice for gardeners and home decorators alike.